Arredor da muiñeira (I). Denominación

 

Porqué o nome de “muiñeira” e dende cando se chama así ao baile?

Muiños e muiñeiras.

 

A palabra “muiñeira” é un termo patrimonial provinte do latín “molinum” (en realidade unha adxectivación da moa ou pedra xiratoria que en latín se chamaba “saxum molinum”)  e do sufixo “ero”, sufixo que indica un oficio, profesión, ocupación ou cargo relacionado á palabra que o precede. No diccionario da Real Academia Galega da Língua, aparece así:

muiñeiro, muiñeira:

substantivo1: Persoa que traballa nun muíño.

substantivo feminino2: Danza tradicional galega, con diversos puntos, que executan unha ou máis parellas soltas.

3: Composición musical tradicional, de movemento alegre, ao son da cal se baila a muiñeira.

En Galicia, en referencia ao baile, atopamos tamén os nomes de “moliñeira” e “muliñeira” no oriente da provincia de Lugo. En Asturias, ademais dos nomes anteriores, atopamos tamén as denominacións “muñeira” (que parece un castelanismo da palabra “muiñeira”), “maruxina” e “gallegada” (dous termos dos que falaremos máis adiante). “Muñeira”, “muliñeira”, “moliñeira” ou “molinera” é como se coñece este baile en León (Bierzo, Maragatería e Cabrera) e en Zamora (Aliste, Alta e Baixa Sanabria) dependendo da fala local. En portugal, na rexión de Traz-os-Montes, existe a palabra “murinheira” pero parece mais ben unha adaptación local do termo empregado en Galicia e Zamora.

A primeira vez que aparecen escritas nun texto as palabras “muiñeyra” e “muñeira”, referidas a un baile, son no último terzo do século XVIII. “Muiñeyra”, cunha fonética idéntica ao termo empregado na actualidade en Galicia, aparece por primeira vez na peza “Pastores que al portal habeis venido”, que forma parte da obra “Recitado y obra para Navidad”,  escrita no ano 1786 por Melchor López Ximenez (1759-1822), daquela mestre de coro da catedral de Santiago de Compostela. Resulta ser esta unha data moi tardía para denominar a un baile antíguo, un baile solto, xa que os bailes agarrados nacen no centro de Europa a principios do século XIX. É case seguro que este baile tiña outras denominacións anteriores e, se nos fixamos nos Vilancicos cultos, xenero que nace no século XV en Granada (hai datos de que os vilancicos  poden ser incluso anteriores, copiando métricas e melodías árabes), os bailes que danzan no portal os pastores galegos reciben o nome de  “mudanzas” ou  “gaita”, palabra que serve para denominar tanto ao instrumento como ao baile, así aparece no vilancico “El fervor de los gallegos” (Miguel de Irizar,1663):

Tras el Villano baylaron la gayta

y como propia, mas diestros la bailan.

Isto mesmo sucede co termo “muñeira” para denominar un baile, que aparece na “tonadilla general La Compositora” (Anónimo. Estrenada no teatro dos Caños del Peral, Madrid, ca.1777), onde a partitura está escrita a un Allegro a 6/8, precedida do nome “Gaita”, e cantan: “Ai que me morru pur ver a mi prenda / cunlla gaitilla vailara muñeira / ai que gustiñu que cosa tan bella / cunlla gaitilla vailara a muñeira”.

 

Existen varias teorías do porqué deste nome para o baile. Unha delas, quizais a máis estendida, é a que sitúa no entorno dos muíños a festa feita polos mozos do lugar para aliviar a prolongada e aburrida espera da quenda para moer. Eladio Rodríguez González, no Diccionario enciclopédico gallego-castellano (Ed. Galaxia, 1958-1961) describe desta maneira: El nombre dado a la MUIÑEIRA débese a que se cantaba y danzaba en los MUIÑOS, como hoy se baila en los TURREIROS y en los salones.

Hai no cancioneiro popular galego multitude de coplas que relacionan a festa no entorno do muiño e da moenda, pero moi poucas (case ningunha) aluden directamente ao baile ou a música, senon que falan da festa e do divertimento de mozos e mozas e, xeralmente, con connotacións sexuais ou certo contido erótico velado, xa que dende moi vello, cantos e refráns sempre mantiveron o simbolísmo erótico do muiño: “As que ao muiño van, se son bonitas, logo as moerán” (refraneiro popular galego).

 

Unha noite no muiño,

unha noite non é nada,

unha semaniña enteira

esa si que é muiñada.

 

Fun ao muiño con Paula

fun ao muiño con ela

ela durmíu nos meus brazos

eu durmín nos brazos dela.

 

Fun ao muiño con Paula

fun ao muiño con ela

fun ao muiño con Paula

fun en paz e vin en guerra.

 

O muiño de Silvoso

ten silveira d’arredor

as mozas que van a el

todas cambian de color.

 

Alegría, alegría,

eu ben sei ónde a hai

polo regueiriño arriba,

no muiño do meu pai.

 

Esta noite fun ao muiño

cun fato de mozas novas

elas todas en camisa

eu no medio en cirolas.

 

Fun ao muiño da Braña

nin muín nin muiñei,

perdín a cinta do pelo/deiteime ca muiñeira

eso foi o que gañei.

 

O muiño moe, moe,

bota fariña de roda

a filla do muiñeiro

ten un cantar que namora.

 

O muiño troula, troula

o gran faino troulear

a filla do muiñeiro

rabea por se casar.

 

O muiño troula, troula

bota fariña da roda

a meiga da muiñeira

ten un andar que namora.

 

O cura foi ao muiño

máis valera que non fora

coa punta da sotana

barreu a fariña toda.

 

O cura foi o muiño

meteu a cabeza dentro

trouxo fariña na barba

para facer o fermento.

 

Miña nai non quere que vaia ao muiño

porque o muiñeiro métese comigo

métese comigo, levántame a saia

miña nai non quere que ao muiño vaia.

 

Se me queres algo, sáleme ao camiño

pola mañán cedo, qu’ei d’ir ao muiño.

 

E relacionando ao muiño como lugar de encontro veciñal, temos esta outra:

No muiño fan cantigas

no muiño fan concellos

no muiño fanse amores

e contan contos os vellos.

 

 

 Calquera persoa que coñeza a orografía galega é sabedora que o terreo no que se atopan maioritariamente os muíños non é o máis propicio para o baile. Tampouco, salvo contadas excepcións, o interior destes locais permitiría grandes xuntanzas. Un motivo máis polo que non ten moito razón de peso esta teoría e a de que os labregos non son moi dados a mesturar a festa antes de rematar os traballos, e máis se non se trata de traballos comunais.

 Outra das teorías fala do son que produce o tarabelo, peciña de madeira que brinca lixeira ao golpear directamente coa capa (pedra de arriba do muiño), facendo o típico son onomatopeico da muiñeira, “tátara-tátara”. Tamén sobre esto atopamos unha cantiga con moita retranca que fai un fino símil entre este pau en movemento e o membro sexual masculino:

Marica foi ó muíño

moer un saco de gran

e no medio do camiño

atopou co seu veciño

que ten sona de larchán.

Canto tardou en moelo

non volo podo saber,

só que dixo Tadeo,

que o raio do tarabelo

non paraba de moer.

Desde entón xa non volveu

Marica polo muíño

nin tampouco apareceu,

aínda rogándolle ó ceu,

o larchán do seu veciño.

(Cantiga popular galega)

Jose María Leal Bóveda (Revista de Folklore, 2014), no seu artigo “Los molinos y el ciclo del pan en la obra de Valle Inclán” (tradución, correxida e aumentada, ao español do traballo “Os muiños e o ciclo do pan na obra de Valle” que sae publicado na revista Cuadrante, nº25/27)  tamén se fai eco desta teoría sobre o rítmico son do muiño e di así:

De todo esto, quizás lo más significativo es que el baile gallego por excelencia, la muiñeira, adopta esta alusión tan connotativa, al tiempo que se danza en sentido circular semejando la rotación de la muela del molino sobre el pie, o la propia rotación del rodete: Non se precisa pandeiro / para baila-la muiñeira, / mentres dura a muiñada, / fáino-lo ritmo a albeira (No se precisa pandero para bailar la muiñeira, mientras dura la molienda, nos hace el ritmo la albeira —piedra de pedernal usada para moler trigo, descrita anteriormente—).

Podemos teorizar todo canto queiramos, por exemplo, eu propoño revisar unha das acepcións do termo latín “molere”, “moer” en galego, que aparte de -triturar a un corpo ata facelo po, significa tamén cansar moito a unha persoa no traballo, no exercicio... tamén no baile?. Mais tampouco creo que sexa esta a teoría correcta.

En realidade, o termo “muiñeira” non se relaciona directamente co muiño, senón mais ben coa persoa que traballa no mesmo, ou incluso da “muller do muiñeiro”. Na primeira definición escrita sobre a muiñeira, Eugenio Reguera y Pardiñas (1840-1858) escribe na “Traducción de algunas voces, frases y locuciones gallegas, especialmente de agricultura, al castellano” (ed de J.L. Pensado, Cadernos da Lingua, RAG, 1995):

muiñeira: Mala pronunciación, debe ser mohiñeira. Molinera. Baile vulgar en Galicia, que varía en sus vueltas, pasos y giros coreográficos según los estilos de cada país de este variado país (sic). El contra-paso es una muiñeira que se baila en Salnés con muchas parejas, haciendo varios pasos y vueltas. Hoy sólo se usa en Santa María de Paradela y otras (sic). En Francia había un baile general que se llamaba la boulangere, la panadera, con el cual se terminaban los bailes o soirées de la clase popular, que por imitación se introdujo en España en la primera mitad de este siglo, y es muy parecido al contra-paso. Corrompido el nombre se le llamaba bolanchera, y estaba muy en boga entre la buena sociedad de Galicia para terminar los bailes de confianza, por los años 1824 hasta el 30; bailábase cantando a coro damas y caballeros en rueda, la música o aire sin letrillas. Debió de haberse usado mucho más antiguamente en nuestro país,  porque en el mismo aire oí cantar a las gentes del pueblo bajo: “La panadera trilla, trilla, / la panadera trillará, / la panadera está preñada, / la panadera parirá”. Por el mismo estilo había otros bailes de rueda para divertirse en las tertulias caseras, en donde no había música y se suplía con las voces, tal como la viudita, para las contradanzas: “Yo soy la viudita del Valle del Rey / yo quiero casarme / no encuentro con quien”.

 

E pode ser que non fora moi desacertada a análise do señor Reguera, e a voz “muiñeira” ou “mohiñeira” veña dun paralelismo coa “boulangere” ou “panadera”. A muiñeira, como muller do muiñeiro ou a que traballa no muiño, foi unha personaxe moi recorrente  tanto nas coplas populares de tradición oral, coma no romancero hispánico dende o século XVI, incluso no século XVII o coñecido escritor Calderón de la Barca escribe a “Farsa de la molinera y el corregidor”, relato sobre a infidelidade da muller do muiñeiro que tomou moita sona en todo o territorio español e que foi inspiración de moitas coplas e romances de cego. Hai moitos bailes con coplas ou retrousos que aluden a esta personaxe,  sempre cargadas as tintas dun carácter lúdico-erótico, ou reprobando o comportamento pouco ético da “muiñeira”:

Gasta la molinera

ricos pendientes

con el trigo que roba

y a los parientes

La molinera

dale a la piedra con aire

que muela

Gasta la molinera

ricos zapatos

con el trigo que roba

y a los de abajo

La molinera

dale a la piedra con aire

que muela.

( Pasodobre. Casares de Arbas, León).

E non podería faltar, falando da “molinera”,  un tema musical que debeu nacer nos campos de Castela e chegouse a popularizar en tódolos territorios do Noroeste Peninsular (Cantase en toda Castilla y León, en Santander, Asturias, Traz-os-Montes, e Galicia), seguramente traído e levado polos segadores:

Vengo de moler, morena, de los molinos de arriba

dormir con la molinera, olé-olé, no me cobró la maquía,

que vengo de moler, morena.

Vengo de moler, morena, de los molinos de abajo

dormir con la molinera, olé-olé, no me cobró su trabajo,

que vengo de moler, morena.

Vengo de moler, morena de los molinos del medio,

dormir con la molinera, olé-olé, no lo sabe el molinero,

que vengo de moler, morena.

Vengo de moler, morena, de los molinos d’enfrente

dormir con la molinera, olé-olé, se enteró toda la gente (que soy hombre más valiente)

que vengo de moler, morena.

Vengo de moler, morena, de los molinos y azules

dormir con la molinera, olé-olé, sábado, domingo y lunes,

que vengo de moler, morena.

(versión recollida no podo da Imende, Carballo)

 

 

 

O poeta e  escritor Ramón Cabanillas (1876-1959) conta isto no seu libro “Antífona da Cantiga” (Ed. Galaxia, 1951), que máis tarde pasou a denominarse “Cancioneiro popular galego”:

A muiñeira, boa moza si as hai, roxa coma unha papoula, sabidora de canto pasa e non pasa en tres légoas á redonda, ten sona de adivertida, debido en boa parte a que o muiño é un parladoiro de tirapelexos, cobertoiro de amorios e acougo de sospeitosas estadías noitébregas:

O meu home foi de troula

e veu cheo de fariña;

él muiñeiro non é,

eu non sei a quen se arrima.

 

O muiño troula, troula,

a ágoa faino troular;

a ladra da muiñeira

rabea por se casar.

 

Incluso houbo algunha muiñeira tan famosa que chegamos a coñecer o seu alcume, como no caso da “Churrusqueira” de San Roque:

Deus cho pague, Churrusqueira

cánto cho hei de agradecere

cando vou polo teu muiño

sempre me deixas moere.

Moendo, moe que moe,

moendo, moe que moe,

nunha mañán de xiada

Moendo, moe que moe,

moendo, moe que moe,

ésta si que é muiñada.

 

Atendendo a todo esto, podemos case aseverar que o nome deste xénero bailable non ten moito que ver co muiño, senón mais ben coa personaxe bastante popular da muiñeira. Resulta bastante frecuente en todo o folclore peninsular que determinados bailes pasen a denominarse cunha palabra empregada repetidamente nas coplas ou retrousos que se cantan.

Los titos (baile binario de León): “Los titos de Corbillos son duros de cocer...”

El agudillo (baile binario de Burgos): “Al agudillo, madre, al agudillo, una pulga saltando rompión un ladrillo”

Las avellanas (baile binario de Zamora): “Toma las avellanas, tómalas acá, dáselas a quien quieras, a mi nada se me da”.

Pero moito máis intersante resultan dúas denominacións que recibe a propia muiñeira en Asturias: “A maruxina” e “El galleguinu” o “gallegada”. No libro “El cancioneru l’Andecha, la muñeira n’Asturies” falan así da Maruxina:

“En algunas parter de Asturies, sobre todo en la zona central, también conocen este ritmo para el baile como la maruxina. En este caso, al igual  que ocurre con la designación muliñeira, el nombre parece derivar del uso de unas coplas específicas para acompañar el baile:

Maruxina ponte en poyu,

y del poyu ves a Xuan.

Que tan feches les fariñes

y la roxa por catar.

(C.p., Faro, Uviéu, 1990)

Maruxiña dame un bicu

que che te dar un pataco.

Nun quero bicos dos homes

que nos cheiran a tabaco.

Ai Maruxiña, tú ques a Manolo,

sí que cho quero, sí que lo adoro.

Ai Maruxiña, por Dios dame un bico

tanto che quero que non me lo explico.

(Consuelo García López, c.p., La Cogolla, Nava, 12.09.1990)

En el pueblo de El Pando, conducían el baile de la maruxina interpretando la siguiente canción:

Maruxina, Maruxina,

bien el diablu te tentó,

de comere les ablanes

que`l siñor cura te dio.

Celestina, de Ambás Grau, recordaba para la maruxina:

La Maruxina taba preñada

y el Maruxín nun sabía nada.

La Maruxina taba en partu

y el Maruxín nun tenía un cuartu.”

 

En canto ao termino “galleguinu” ou o máis estendido “gallegada” ocurre prácticamente o mesmo e tamén toma o nome por colplas recorrentes para o baile que inclúen estas palabras. No caso da “gallegada”, temos que reseñar que é un termo empregado, ademáis de Asturies, en outras partes da península para designar ao ritmo da muiñeira, posiblemente bastante antíguo, e que fai referencia ao baile típico dos galegos. Compre citar o caso curioso da extensión da “Gallegada” en Andalucía, comunidade na que se chegou a ensinar nas academias de baile, xunto coa “Farruca”, outro baile de orixe galega, xa que se conta que foron inmigrantes galegos (“farrucos”) os que a puxeron de moda nos “bailes de candil” (reunións nocturnas populares nas que se cantaba e bailaba, ao igual que os seráns e ruadas da nosa terra) na Cádiz do século XVIII.

Los Hermanos de la Barrera inauguraron, en 1845, una Academia en Sevilla y años

después el Salón Recreo y el Salón Oriente, donde tanto aficionados del país, como visitantes

extranjeros que viajaban a Sevilla podían disfrutar de Las Seguidillas, Las Manchegas, El

Bolero, La Jácara, El Ole, El Jaleo de Jerez, La Rondeña, La Gallegada, La Madrileña, La

Jota Aragonesa, La Jota Valenciana, bailes que Las Zarzuelas hacían populares y bailes de

diversas procedencias, como El Baile Inglés, La Tarantela Napolitana o El Tango de los Negros.

Navarro, J.L. (2002). De Telethusa a la Macarrona. Bailes andaluces y flamencos. Sevilla:

Portada Editorial.

Resumindo un pouco o tema do nome, temos entre os séculos XVI e XVII un instrumento de vento, un xénero musical e unha danza antiga chamados “gaita”, que na segunda metade do século XVIII pasa a empregarse o termo “gaita” para instrumento e música, e “muiñeira” para o baile; e rematou, xa a mediados do século XIX, por consolidarse a palabra “muiñeira” e as súas variantes, para designar tanto música como danza, quedando o termo gaita para definir ao instrumento musical.

O escritor e investigador Faustino Núñez Núñez, no seu libro “Guía comentada de música y baile preflamencos (1750-1808)” (Carena Ediciones, 2008), chega practicamente á mesma conclusión:

Aunque la flamencología considera que lo gallego en el flamenco ya está representado por la farruca, y no hay rastro de Galicia en su música, sólo en la famosa letra y en la falseta que hizo Sabicas, lo cierto és que tanto en este repertorio como en la vida musical andaluza (sobre todo gaditana) del siglo XIX, la Gallegada era un número bailable obligado en la programación de todas las compañías. Aparece incluso un género que será nombrado muñeira, y que es sinónimo de gallegada y gaita. En el repertorio analizado se encuentran gaitas referidas al género musical y al instrumento musical.

Así que ben podemos presupoñer que o nome do noso baile máis característico tomouse, a partir do século XVIII, dunha copla bastante estendida e coñecida dentro e fora de Galicia. De feito, a copla “la panadera trilla, trilla...”  que citaba Eugenio Reguera na súa definicion sobre a muiñeira, cantouse en todo o territorio galego e parte de Asturias e León, pero substituíndo a palabra “panadera” por “muiñeira” ou “moliñeira”.

Moliñeira trilla, trilla,

moliñeira trilladora

trillache a palla da cama

ónde vas durmir agora?

Moliñeira trilla, trilla,

moliñeira trillará

moliñeira está preñada

moliñeira parirá

(Cervantes, Galicia)

Muiñeira trilla, trilla,

muiñeira trillará

muiñeira trilla, trilla

que o maneo trillado está.

(Carballo, Galicia)

A muiñeira trilla, trilla,

a muiñeira trillará

a muiñeira está borracha

a muiñeira borracha está.

(popular galega)

 

La molinera trilla, trilla;

el molineru trillará.

Y a la puerta del molino,

¡qué bien trilladito está!

(Les Felechoses, Asturies)

 

A muiñeira na Serra de Meira

de dia traballa de noite peneira.

(Ribeira de Piquín)

 

A muliñeira na costa de Meira

de día coce de noite peneira

i érache estilo daquela terra

de peneirar de noite sin vela.

 

A muliñeira taba preñada

i el muliñeiro  non sabía nada

a muliñeira botou a parir

i el muliñeiro botou a fuxir.

 

A muliñeira taba de parto

i el muliñeiro non tiña un cuarto

a muliñeira botou a parir

i el muliñeiro botou a fuxir.

(Vilanova d’Oscos, Asturies)

 

Euxenio Montes (1897-1982), escribe en 1922 para a revista Nós, un ensaio titulado “Estética da muñeira”, nel inclúe un texto que fala da verba versátil  que mestura a muller e o baile:

  A muiñeira, muller e danza.

Dixemos hai pouco que esa danza que sopraba no romaxe se nomea muiñeira. Pro non dixemos inda que muiñeira se nomea tamén á muller que moe no muíño, á esta única crase de traballo; non é a moa unha función singular si non un instante mais na fieira de traballos que a muller cotidianamente sitúa ante si.

A muller que moe no muiño é a misma que roza entre as carpazas a lírica sonrisa dos toxos; é a que leva o gando a pacer herba e sol; a que eira malla,  crucificando a noite de alalás, e polo vrau peneira amores de centeo. [...]

Agora vemos como un fondo aspeuto ético, e como o mais fondo aspeuto estético, entregaron xenerosos seus segredos  cando a mente popular foi raiolada pol-o sol transeunte da intuición.

Recluir nun vocablo un traballo e un xogo ¿non é Xenius, creer coma ti que traballo e xogo son a mesma cousa, inda que tendendo á distinto fin? Pór un só nome á unha función e unha danza é creer no fondo que función e danza teñen un idéntico común denominador. É creer que a función –traballo- é, en certo senso, un xogo; é creer que a danza –arte, xogo, Spiel- é en certo senso un traballo. Baixo a homonimia léxica alteza unha creada homonimia real; coma Unamuno suxire, porlle nomes ás cousas é crear as cousas mismas.

Muiñeira, verba que tende un brazo á utilidá e outro brazo á inutilidá canonizada, verba que estreita e xungue, verba que identifica a mais sinxela función corporal, a que precura a mantenza, e mais outra función anímica, a que procura beleza.