A MUIÑEIRA (II). Definición e descrición.

 

A XEITO DE PEQUENA INTRODUCIÓN

Nun comezo, os homes e as mulleres bailaron en solitario sen ter en conta ao resto do grupo, logo virían as danzas rituais, participando varios individuos formando un corro e bailando libremente, e máis tarde chegarían a igualar movementos sinxelos dentro do mesmo círculo marcados por un guía ou xefe. E así debeu ser durante moitos séculos, ata que a perfección dos pasos e as músicas deron paso a dúas formas novas de bailar: O baile ritual, as chamadas “danzas gremiais ou relixiosas”, que corresponden a unha expresión colectiva feita coma ofrenda aos deuses ou para reforzar a pertenza a un determinado grupo ou tribo, e o baile social, que só pretende a diversión e a expresión de emocións ou sentimentos.

Moito máis tarde, aproximadamente no século XVI, chegaron os bailes en parella, que podemos divilos en bailes de parella solta e danzas de parella agarrada. Entre os bailes de parella solta, facemos diferenza se son parellas independentes, ou relacionadas (formando filas, rodas, cadeas...). A muiñeira é basicamente un baile en parella solta independente, aínda que no transcurso da música se poden engadir máis parellas formando un pequeno grupo, que se deixa guiar pola parella que iniciou o baile.

 

CÓMO SE BAILA?

A muiñeira é un baile antigo ao “solto” que se executa en parella, onde un dos compoñentes propón os pasos e o outro os tenta copiar ou seguir. No caso de xuntarse dúas ou máis parellas para o baile, formando coreografías, xurde entón a figura do “guía” ou da guía, que, polo xeral, é a primeira que sae a bailar e tamén a primeira en “sacar punto”. Salvo contadas excepcións, coma no caso do Caurel, onde os bailadores se sitúan formando un corro e calquera  pode botar punto, as parellas que entran no baile teñen que colocarse á esquerda da persoa que guía o baile nese momento. En moitos lugares tomábase coma unha falla de respecto que outra parella se situase á dereita da guía. Cando se sae a bailar, ou ben saes a sacar puntos e bailar coa túa parella, ou ben saes a seguir os movementos propostos polo bailador ou bailadora que iniciou o baile.

Así temos que a distribución máis antiga para o baile era por parellas soltas e independentes unhas das outras, facendo movementos distintos, sen ter ningunha sincronía entre elas. Incluso temos observado o curioso exemplo de algún baile formado por varios pares distribuídos en filas paralelas, onde todos sacan puntos diferentes, mostrando unicamente algo de uniformidade no cambio da melodía, cando teñen que facer a “volta”, desprazándose en grupo.

Parece ser que o baile en grupos máis ou menos numerosos é algo relativamente recente. Salvo en lugares como no Concello de Avión, onde as informantes nos falan de grandes rodas formadas por moitos participantes, o máis habitual é que foran grupos reducidos, de dúas, tres ou catro parellas máximo, sempre compartindo baile con as típicas parellas soltas.

 

Estrutura do baile: Punto, volta (ou picado) e paseo (aínda  que as veces non é preciso e se salta esta parte), case sempre nesta orde.

 

Existe certo paralelismo entre o baile e a música, agardando os bailadores a música correcta para efectuar un movemento ou outro. Por exemplo, se a peza é cantada, só se poderá botar punto cando se comece a cantar unha copla ou, no caso de ser unha música tocada con gaita, agardarían pola parte do punto, que soe ter as notas máis espraiadas que no “estribillo”.

 

COREOGRAFÍAS

 

Cando son varias parellas as que bailan en conxunto sitúanse formando coreografías.

Baile en roda ou “corro”.

Baile en filas paralelas.

Filas paralelas e cruce.

Filas e roda.

Filas e “tablón”.

Cadrado.

Coreografías especiais:

Un home e dúas mulleres.

Un home e sete mulleres.

 

               

O PUNTO, chamado “mudanza” na antigüidade e tamén en outras zonas da Península,  é unha sucesión de pasos coordinados entre sí, que conforman unha “figura” (nome que se lle da aos puntos en Asturias), e que se repiten exactamente con ámbalas dúas pernas. O mesmo termo “mudanza” indica un cambio de paso, da monotonía do valseado ou picado, engadindo un recurso un pouco máis vistoso. Os bailes soltos primitivos (mesmo a propia muiñeira nos seus inicios), carecían de puntos complexos, tendo moitas veces un  picado, desprazado ou non, e un paseo  por toda  secuencia. Exemplos de bailes sen puntos ou facendo sempre o mesmo paso témolos en Galicia en multitude de danzas gremiais, pero, en canto saímos do noso territorio, adoitan ser moi frecuentes. Incluso na propia muiñeira que se baila en grande parte do centro do territorio asturiano, no Bierzo central e oriental e na comarca portuguesa de Traz-os-Montes, carecen de figuras complexas. Atendendo a definicion de baile de carácter social, posiblemente en estas outras zonas fronteirizas con Galicia sexa onde se conserva o baile primixenio, xa que é lóxico pensar que nun inicio só constara de dous movementos sinxelos e se lle foran engadindo pasos con maior dificultade ao longo do tempo. ¿Cándo se pasa logo de facer bailes simples a incorporar a complexidade dos puntos? Son moitos os autores que marcan o comezo da creación de pasos complexos na muiñeira a partires do século XVII.  Só podemos especular coa data da incorporación dos puntos creativos no noso baile, pero si podemos intuir que xa se facían na época do renacemento barroco.

O vilancico “Os pastores galeguiños” (Irízar, 1674) describe así o baile dos pastores galegos na época:

1.- Como alegra o soneciño / de la frauta que tocou

por mais fetejar o neno / saen bailar ao son.

2.- O primeiro foi Bartolo / e así que ao neno cantou

por mais comprida mesura / de ambos pesa finijo.

3.- A compás face as mudanzas / mui ligeiro de talón

i con as voltas do peito / o vento en zaga dexou.

4.- Logo se apresurou Lorente / mancebo de muita pro

e botando a caperuza /as polainas esguezou.

5.- Seis tangidos das folías / çapateadas bailó

i con cada dos giradas / tembrando a terra quedou.

6.- Salen logo catro delos / con castañolas de box

Y a porfía os repeniques / facen raja ca tambor.

7.- Os cruzados que por contra / tiñan ia, facen labor,

porque os lembra o soneciño / as mudanças de invención.

8.- Tuda a noite e baile e festa / tuda e dia con tal sol,

e con sua nai, que doncela, / a ser alva madrugou.

 

Cando escribe “a compás face mudanzas mui lixeiro de talón i con as voltas do peito o vento en zaga dexou”, parece que está a falar do paso que se repite en varias danzas, entre elas a danza de bastóns de Covas, Meaño, na que os danzantes no cambio da música pasan de facer o picado valseado a facer o punto (mudanza) onde marcan co tacón combinando co valseado.

A frase “as mudanças de invención” define á perfección aos puntos, xa que moitos deles son creados ou modificados no transcurso do baile.

Non sabemos con certeza cando se lle comezou a chamar “puntos”, pero si podemos constatar que é unha palabra estendida por toda a xeografía galega e aparece nas coplas de tradición oral:

 

Bota punto, tira punto

bailladore do torreiro,

bota punto, tira punto

mira para o compañeiro.

(Pazos de Borbén)

 

 

A gala de bo bailador ou bailadora é non repetir un punto durante o baile, así como as pandereteiras tampouco repiten copla. Mais se o bailador ou bailadora que guía o baile queda en branco e repite paso, as cantadoras atentas sempre poden botar aquela copla que dí:

Garabullos, garabullos

garabullos todos xuntos

aos señores bailadores

acabáronselle os puntos.

(Pazos de Borbén)

Os puntos son, xa que logo, a expresión máis xenuína do baile da muiñeira en Galicia e chegan a coller caracteres particulares e identitarios con características propias en cada comarca ou zona de baile. Esta sucesión de pasos pode acadar niveis de complexidade moi elevados en algunhas comarcas ( Xallas, Barcala ou Santiago entre outras) que fan necesaria certa experiencia nos bailadores e bailadoras, mesmo virtuosismo. O porqué desta conducta de entravesar os pasos ata facelos case imposibles de copiar por outros participantes no baile podemos supoñelo en dous factores: o crecemento ou mellora persoal como bailadores, ou o recoñecemento colectivo. Sobre o primeiro, dicir que é lóxico que unha persoa que sabe combinar varios pasos para crear os máis diversos puntos remate por retarse a si mesma con novas incorporacións de pasos ou xiros inesperados, coa dobre finalidade de superación persoal e tamén a de facer desfrutar máis á súa parella á hora de copiar os mesmos.

Os concursos de muiñeira tamén foron responsables de engadir complexidade nos bailes para tentar quedar por riba das outras parellas en nivel de dificultade. Hai que ter en conta que temos constancia deste tipo de certames dende finais do século XIX, por poñer un exemplo, os Xogos Florais de Tui, celebrados no ano 1891, incluían no programa un concurso de baile da muiñeira.  Resulta curioso cando menos que nos concursos de baile coma tamén nas actuacións dos primeiros coros galegos só se tivera en conta o baile da muiñeira en parella e non outro tipo de bailes que xa estaban de moda, como a xota ou o fandango. Citar como anécdota a astucia do crego de Vilamaior, no concello de Santa Comba, que para encher a misa dominical de fregueses, organizaba un concurso de muiñeira á saída da misa e eran moitos os participantes chegados de moitas parroquias veciñas para gañar o pequeno premio en metálico.

A título persoal, creo que existen uns pasos bastante sinxelos que se repiten en tódalas zonas onde se baila a muiñeira que se poden considerar os pasos primixenios:  o picado valseado, o picado cruzado por diante, o picado cruzado por atrás, o “paseo castelán” (tres pasos cara un lado e tres cara o outro) e un punto base consistente en recoller o pé, facer un destaque ou patada e rematar cun 1,2,3 (valseado). A dificultade viu coa incorporación de novos movementos como o adiante-atrás, elevando exponencialmente o número de combinacións posibles. Canto de novo teñen estes pasos non o podo saber, pero si é posible que xa leven máis de un par de séculos xa que aparecen en algunhas danzas gremiais, aínda que tampouco é posible saber a data de incorporación de estes pasos en este tipo de danzas, que como é lóxico, tamén foron mudando ao longo dos tempos.

 

O bailador e mestre de baile Xabier Iglesias Castro fai unha división bastante acertada dos movementos cos que formar os puntos, distribuíndo os pasos en tres grupos:

1. Movementos valseados:

                -Picado valseado.

                -Picado por diante.

                -Picado por detrás.

                -“Pasuré” (picado invertido)

 

2. Movementos ao aire:

                -Envolto adiante.

                -Envolto ao lado.

                -Envolto atrás.

                -Patada (destaque ou extensión) adiante.

                -Patada (destaque ou extensión) ao lado.

 

3. Movementos de apoio:

                -Adiante (de 2, 3 ou 4 apoios no caso da muiñeira)

                -Atrás (de 2, 3 ou 4 apoios).

                -Ao lado.

                -Corte.

                -Pés xuntos.

                -Pés abertos ou separados.

 

O polifacético Serxio Cobos, bailador, mestre de baile, coreógrafo, escritor, debuxante... no seu método para a escrita do baile tradicional “bailegramas” (A Central Folque, 2018) fai 128 debuxos diferentes para poder transcribir nos seus “duogramas” tódolos pasos do noso baile. Agrupa estes movementos en seis familias:

-          Familia 1. Valseados.

-          Familia 2. Diante / Atrás.

-          Familia 3. Hops.

-          Familia 4. Cortes.

-          Familia 5. Únicos.

-          Familia 6. Símbonos adicionáis. (Non os contabilicei como pasos, senón que son símbolos para explicar desprazamentos, orientacións, xiros...).

Hai que ter en conta que fai un debuxo por pé, aínda así, 64 movementos combinados, en grupos de dous ou máis, con ou sen repeticións dan miles de combinacións posibles para crear puntos novos.

 

Dependendo da dificultade que quixeramos darlle ao punto, podemos mesturar un ou dous pasos de cada grupo de movementos (picados, aires e apoios), incluír algunha repetición de movemento, e  así ter un abano con moitísimas posibilidades para crear puntos, dende os máis sinxelos con só un par de pasos (por exemplo Adiante de 3, Atrás de 3, Adiante de 3 e un picado) ata os moi complexos (por exemplo “Corte, Envolto adiante,  Adiante de 3, Atrás de 3, Adiante de 3, picado por diante, picado por diante, picado por detras...”).

 

OS VALSEADOS OU PICADOS están presentes no baile tradicional de moitas culturas, podendo consideralo coma un paso “global”. Consisten en realizar tres apoios alternos, marcando cos pés, no caso da muiñeira, o són das corcheas do 6/8. Podemos realizalos no sitio ou desprazándonos en rodas ou tablóns.

Diferenciamos catro tipos:

-Sen cruzar os pés, ou valseado. Alternamos os tres apoios balanceando sutilmente o corpo.

-Picado por diante: no que o peso do corpo recae no primeiro apoio, e o segundo apoio cruza o pé por diante.

-Picado por detrás: no que o peso do corpo recae no primeiro apoio e o segundo apoio faise cruzando o pé por detrás.

- “Pasuré”: No que o primeiro apoio é o que cruzamos desprazando o corpo xeralmente de lado (pode ser por diante ou por detrás).

En algunhas zonas de Galicia, como por exemplo na comarca de Bergantiños, os picados poden combinar varios movementos chegando a ter certa dificultade, case á par que os puntos. Nesta comarca coruñesa, poden acompañar os movementos co bater das palmas.

 

PASEOS OU DESCANSOS

Adoitan facerse antes de sacar punto, mentres non chega o cambio de música ou cando non quitan copla as pandereteiras ou o grupo de acompañamento, fanse ou ben camiñando en roda, ou ben diante da parella. Poden ser paseos camiñados para un lado e para outro, ou cara adiante e cara atrás, ou mesturar movementos simples como paseos con picados ou con voltas valseadas, pero case nunca chegan ao nivel de dificultade dos puntos, xa que máis ben se toman coma un descanso, tanto físico coma mental,  entre a volta e o punto.

Hai lugares onde non contemplan o descanso na estrutura da muiñeira, como por exemplo en Avión, onde alternan o picado na roda cos puntos na copla e de cando en vez, para darse un pequeno descanso no baile, botan no tempo da copla uns puntos de “baixa intensidade”, practicamente sen erguer os pes do chan, o que sería considerado coma paseo en outras zonas.

 

QUÉN A BAILA?

 

A muiñeira é bailada en parella por “bailadores” e “bailadoras”, e poden ser parellas mixtas ou non. Se ben é certo que coloquialmente non facemos distinción ningunha entre as palabras “baile” e “danza”, e mesmo os dicionarios tratan estes nomes como sinónimos, en Galiza os portadores ou informantes, a xente maior en xeral, si que fai diferenza entre o baile, social, e a danza, ritual. Incluso podemos afirmar que non se lle da o mesmo nome a quen executa unha danza, que ven sendo un ou unha “danzante”, a quen bota un baile nun serán ou foliada, que se chama “bailador” ou “bailadora” ou a quen baila nun espectáculo ou a nivel profesional, denominados “bailarín” ou “bailarina”.